Het gezag van de overheid is noodzakelijk voor de aanpak van urgente vraagstukken en langlopende beleidsopgaven. Dit gezag staat echter onder druk. In het signalement Gezag herwinnen adviseert de Raad voor het Openbaar Bestuur daarom te investeren in de bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid van de overheid en presenteert een agenda voor het herwinnen van gezag. De ondertitel maakt duidelijk wat de voorliggende kwestie is: Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur.
Afkalving gezagswaardigheid van het openbaar bestuur
“De Raad constateert dat de bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid – en daarmee de gezagswaardigheid – van het openbaar bestuur op sommige gebieden onder druk staat. Dit komt volgens de Raad doordat er binnen de overheid op bepaalde terreinen vier tekorten zijn ontstaan. De Raad heeft het hierbij over het tekort van de macht, het cognitief tekort, het moreel tekort en het maatschappelijk tekort.”
Gezag herwinnen
“De crises waarmee dit hoofdstuk begon (vluchtelingencrisis, klimaatcrisis, stikstofcrisis, woningcrisis, jeugdzorgcrisis en ga zo maar door), hebben zoals eerder gezegd twee zaken gemeen.
- Ten eerste zijn ze ontstaan doordat de overheid in de betreffende dossiers haar verantwoordelijkheid niet tijdig heeft genomen. De overheid wilde het om wat voor reden dan ook ‘niet voor het zeggen hebben’ en heeft problemen laten woekeren tot de humanitaire, ecologische of rechtsstatelijke ondergren zen in zicht kwamen. De problemen zijn in veel gevallen door de overheid zelf gecreëerd of in ieder geval bestendigd.
- De tweede gemene deler betreft de aanpak van de problemen. Als de overheid overstag is gegaan en zij iets wil gaan doen aan de ontstane situatie, gezag herwinnen – signalement van de raad voor het openbaar bestuur stuit zij op veel verzet bij burgers. Er rest dan niets anders dan ‘de crisis’ uit te roepen. Waar de overheid het wel voor het zeggen wil hebben, kan zij niet rekenen op voldoende ‘vrijwillige acceptatie’.”
Het signalement is een onderdeel van een breder palette van rapporten, essays en debatten in het kader van de door de raad uitgeroepen Maand van het Gezag (november 2022).
Op zoek naar handvatten
Het signalement is lezenswaardig. Concrete handvatten en op te volgen acties zullen evenwel uitdagend zijn. De materie is te complex om de kwestie van gezag zomaar op te kunnen lossen. Zeker, omdat de overheid uit diverse lagen bestaat (politieke partijen, volksvertegenwoordiging, dagelijks bestuur, management en verbonden partijen). Bovendien is en werkt zij gesegmenteerd en in silo’s. De burger is zoekende.
Dé overheid bestaat eigenlijk niet. Zij heeft in de dagdagelijkse praktijk honderden gezichten en loketten. Bovendien wisselt er dagelijks in Nederland wel ergens een volksvertegenwoordiger, bestuurder of manager van stoel. Het politieke krachtenveld en daarmee de samenstelling van bestuur is permanent in beweging. Die kortetermijnrotaties en de noodzaak van lange lijnen in strategie, beleid en implementatie lijken met elkaar in strijd. Dit alles leidt tot lage effectiviteit van de overheid zelve.
Europese gemeentesecretarissen concludeerden in 2005 (UDITE en PRIMO Europe te Kopenhagen) dat ca. 4% van het overheidsbeleid tot uitvoering komt én ook nog eens effectief is.
Op zoek in het ecosysteem
Is de overheid niet zelf onderdeel van het grotere ecosysteem en is zij in feite veel kleiner dan dat zij zichzelf nu in het signalement beschouwt? Zij lijkt door haar handelen, of beter niet-handelen, inzake maatschappelijke vraagstukken ook de veroorzaker van de voorliggende crises.
Het gezag van de overheid bij haar burgers lijkt absoluut verdwenen door met name het laakbaar handelen van politiek, bestuur en management. De organisatiekracht van de overheid, om vraagstukken daadwerkelijk aan te pakken, is op vele dossiers toch echt veel te laag. Elke vorm van gezag van de overheid bij specifiek getroffen groepen van burgers of soms zelfs hele gebieden in de samenleving lijkt volledig te zijn verdampt.
Zelfreflectie
Hoe komt dit eigenlijk, dat die kracht zo laag is? Deze zelfreflectie dient in mijn ogen te worden toegevoegd aan dit voorliggende signalement. Het kan daarmee tot de kern komen. Wellicht gebeurt dit in de debatten en essays met de praktijk, die gaan volgen. Het voorliggende signalement is een openingszet naar verdere verdieping, analyse, debat en naar ik hoop echte verandering.
Het signalement is een rijke schakering van studies en invalshoeken. Het stukje geschiedenis van waar wij vandaan komen met gezag is verhelderend. Het kan de start zijn van een oprechte zoektocht naar hoe wij functioneren met elkaar en daarmee een krachtige impuls geven aan hoe wij als de wiedeweerga onszelf gaan verbeteren. De grootte en zwaarte van de vraagstukken die voorliggen, vragen hierom. De noodzaak om te veranderen is groot. Laten we de tijd nemen om dit te doen. De maand van het gezag kan zomaar eens verworden tot het jaar van het gezag.
Regeren is vooruitzien
In het signalement ontbreekt in mijn overtuiging de aandacht voor hoe bestuurders en managers ex ante zijn omgegaan (en nog steeds omgaan) met voorliggende degelijke en wijze adviezen, gezaghebbende verkenningen, uiterste zekerheden, goed uitgewerkte scenario’s, scherpe haalbaarheidsstudies, wetenschappelijke studies en analyses van publieke risico’s (zijnde mogelijke afwijkingen of schades aan gestelde waarden).
Het is naar mijn overtuiging de ontbrekende schakel in het signalement. Immers die aandacht, zorg en prudentie is de kern van goed bestuur. Wij weten dat: ‘regeren is vooruitzien’. Het is deze inclusieve set van eigenschappen die elke bestuurder zou moeten hebben. Zij wordt niet expliciet aangeraakt. Het land snakt naar gezag. Zonder gezag gaan wij de bietenbrug op.
Lees hier ROB: Signalement Gezag herwinnen: Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur