Het tij tegen

Herman Tjeenk Willink | 2023

Meer dan een halve eeuw was Herman Tjeenk Willink direct betrokken bij ontwikkelingen in en rond de overheid: als publieke ambtsdrager, als maatschappelijk bestuurder, als kritische beschouwer. Hij werd niet moe erop te wijzen dat de overheid in haar beleid én functioneren moet voldoen aan de eisen van democratie en recht. Die bieden burgers zekerheid: de zekerheid dat ieder zijn zegje kan doen en wordt gehoord, de zekerheid dat ieder gelijk is voor de wet en rechtsbescherming geniet, de zekerheid dat de overheid zegt wat zij doet en doet wat zij moet doen.

Door de dominantie van het geld als ijkpunt voor beleid en het managementdenken zijn die zekerheden gestaag uitgehold. Dáártegen komen burgers – terecht, en niet voor het eerst – in opstand. Juist nu ingrijpende veranderingen nodig zijn, ontbreken vertrouwen en draagvlak. In Het tij tegen gaat de auteur na hoe het zover kon komen, en vooral wat eraan te doen valt, en door wie.

Minister van staat Herman Tjeenk Willink (1942) was onder meer voorzitter van de Eerste Kamer, vicepresident van de Raad van State en meermalen kabinetsinformateur. Hij publiceerde recentelijk de boeken Groter denken, kleiner doen (PrinsjesBoekenPrijs 2019) en Kan de overheid crises aan?. In 2022 ontving hij de PrinsjesPrijs vanwege zijn bijzondere betekenis voor het parlement en de democratie in Nederland.

‘Herman Tjeenk Willink vertelt ons tot op de dag van vandaag waar het probleem ligt, en wat het recept is om het tij te keren en te voorkomen dat we in een onguur maatschappelijk klimaat verzanden. Met al zijn publicaties heeft hij min of meer een handboek geschreven dat populair gezegd als stevige basis kan gelden voor Politiek Crisis Management.’

Woord vooraf

“Deze bundel verschijnt op een moment dat de overheid op veel fronten hapert en burgers hun ongenoegen daarover uiten. Terecht! De weg die we veertig jaar collectief hebben bewandeld, loopt dood. Het moet anders en dat kan ook. Dat perspectief heeft me steeds gemotiveerd.

Vaak zijn mijn analyses van het functioneren van de overheid als te somber bestempeld. En het is waar, het beeld dat ik schetste week af van het positieve zelfbeeld dat Nederland koesterde en koestert. Maar om precies te weten wat er aan de hand is, moet je soms een spade dieper steken. Oppervlakkige beelden en het zoeken naar ‘schuldigen’ leveren geen verbeteringen op.

De afgelopen jaren heb ik, met mijn analyses als aanleiding, met veel mensen en groepen gediscussieerd over de problemen in hun eigen praktijk en hun oplossingen: burgers die zich actief inzetten voor de samenleving, rechters, professionals op de werkvloer – in de zorg, in het onderwijs, bij de politie – en steeds vaker ook ambtenaren. Allen ‘ambtsdragers’, die zich medeverantwoordelijk weten voor de instandhouding van de democratische rechtsorde en bereid zijn positie te kiezen tegen de uitholling daarvan. Niet uit wanhoop, maar uit zelfrespect. Die contacten hebben mijn opvatting bevestigd: het tij kan gekeerd worden. Deze bundel wordt opgedragen aan allen die zich daarvoor inzetten, als blijk van steun en ter inspiratie.”

Bibliografie

Tjeenk Willink, H. (2023) Het tij tegen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus

Raad van Sta­te jaar­ver­slag 2022

Raad van State | 2023

De overheid staat zichtbaar onder druk. De maatschappelijke opgaven waarvoor zij staat zijn niet alleen urgent, maar ook ingewikkeld. In de zorg, in de bouw, bij uitvoeringsdiensten, bij de rechterlijke macht, overal is overbelasting en onderbezetting. De overheid moet slagvaardig handelen.

Dat betekent: keuzes maken en die consequent uitvoeren. Niet alles kan en zeker niet tegelijkertijd. Wie dat wel verwacht, komt bedrogen uit. De overheid moet niet meer beloven dan ze kan waarmaken.

Gebrek aan slagkracht ondermijnt het geloof in wat de overheid kan doen en ondermijnt daarmee het vertrouwen. Vertrouwen in de overheid is de grondslag van onze democratische rechtsstaat. Rafelt dat vertrouwen, dan rafelt ook de rechtsstaat.

Dit is te lezen in de algemene beschouwing van het jaarverslag van de Raad van State over 2022. Dit keer gaat de beschouwing over een slagvaardige overheid. Hierin licht de Raad vijf thema’s uit die tekenend zijn voor de complexe opgaven waarvoor de overheid zich gesteld ziet. In deze maatschappelijke vraagstukken is de noodzaak van adequate oplossingen urgent, maar stokt de slagkracht.

Deze vijf thema’s zijn leefomgeving, jeugdzorg, asiel, toeslagen en rechtspraak. In de directe leefomgeving van burgers komen veel grote opgaven samen, zoals woningbouw, energietransitie en de herinrichting van de agrarische sector. In de jeugdzorg hebben de structuurwijzigingen de afgelopen decennia te weinig soelaas geboden en in het asielbeleid zit spanning tussen nationaal beleid en decentrale uitvoering.

De grenzen van de uitvoering van het toeslagenstelsel lijken te zijn bereikt, zowel in complexiteit als in capaciteit. En ten slotte kan zonder aarzeling worden gesproken van een overbelaste rechtspraak; veel rechtszaken, te weinig mensen. Behoedzaamheid is geboden om steeds maar nieuwe wetgeving op te stellen die voor de rechtspraak belastend is. Ook hier zullen keuzes moeten worden gemaakt.

Deze voorbeelden maken een aantal rode draden zichtbaar die de slagvaardigheid van de overheid beïnvloeden: complexe regelgeving, problemen in de uitvoering, mede veroorzaakt door een tekort aan mensen, toegenomen behoefte aan maatwerk en compensatie, onvoldoende duidelijke keuzes en prioriteiten en moeizame interactie tussen overheden.

Dit alles maakt het noodzakelijk om de overheidsinzet voor de komende jaren te heroverwegen. Regering en parlement moeten tot een scherpere focus komen op de inzet, de middelen en de keuzes.

Het is evident dat burgers merken dat de slagvaardigheid van de overheid onder druk staat. Dat ondermijnt hun vertrouwen in het functioneren van de democratische rechtsstaat. Herbezinning is nodig. De Raad van State reikt hiervoor in de beschouwing enkele handvatten aan.


Het jaarverslag van de Raad van State 2022 is online gepubliceerd.

U kunt dit bekijken op www.raadvanstate.nl/jaarverslag2022. Daar kunt u ook een gedrukte versie bestellen of downloaden.

Ook kunt u interviews lezen en de zogenoemde legisprudentie- en jurisprudentieoverzichten van 2022 downloaden. In deze overzichten staan de belangrijkste adviezen en uitspraken uit 2022.